Profesor Jan Miodek: Najpierw rzeki, potem miejscowości
Często wracam do pierwszego zdania „Bogów, grobów, uczonych” Cerama o cywilizacjach rodzących się nad wodami – zwłaszcza wtedy, gdy uświadamiam sobie, jak wiele nazw miejscowych zostało przeniesionych z prymarnych i bardzo starych nazw rzek:
Najpierw rzeka Wisła (od praindoeuropejskiego ueis „ciecz, płynięcie”), do której nawiązuje nazwa miejscowa Wisła, najpierw Blszczyna (od prasłowiańskiego czasownika blskati „błyszczeć”) albo Plszczyna (od prasłowiańskiego plskati „pluskać”) – dzisiejsza Pszczynka, a dopiero potem odnosząca się do miasta Pszczyna, najpierw była rzeka Jesieł, Jasieł (dziś Jasiołka) o „jasnym dnie”, a od niej urobiono Jasło, najpierw rzeka Nysa (od praindoeuropejskiego neid „płynąć”), a od niej miejscowość Nysa – tak jak od rzecznych nazw Bystrzyca (od bystrego nurtu) i Oława (praindoeuropejski rdzeń ol „płynąć, ciec”) ponowione są nazwy dolnośląskich miast Bystrzyca i Oława.
Przywołałem te odrzeczne nazwy miejscowe, bo o etymologię Iłży i Mławy prosi mnie Pan H.L. z Gdańska, a i te formy mają „wodny” rodowód.
Iłża to miasto w województwie mazowieckim, na pograniczu Gór Świętokrzyskich i Niziny Mazowieckiej, nad rzeką Iłżanką – lewym dopływem Wisły. Owa Iłżanka to pierwotna Izłża i w takiej też postaci pojawiła się w XIII w. nazwa miejscowości, przeniesiona z nazwy rzeki, dopiero w XVI stuleciu uproszczona do brzmienia Iłża. Prymarna Izłża jest kontynuacją prasłowiańskiej formy jz-lża, a ta – jeszcze dawniejszej jz-lg-ja z cząstkami jz „z” oraz lg z wcześniejszej słowiańskiej i praindoeuropejskiej lug o znaczeniu „bagno, moczar, ka-łuż-a”. Etymologicznie zatem Izłża znaczy tyle, co „rzeka wypływająca z łuży (por. wyżej ka-łuż-a!), czyli rozlewiska wodnego”.
Inna etymologia, o czym pisze prof. Maria Malec w swym „Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Polski” z roku 2003, wywodzi postać Islgja z praindoeuropejskiego rdzenia eis „poruszać się szybko”.
Pierwsza była także rzeka Mława, dziś Mławka, a ponowiona – nazwa miasta w województwie mazowieckim, położonego w dorzeczu tejże Mławy, obecnie Mławki. Jak informuje przywołana wyżej prof. Maria Malec, w języku serbsko-chorwackim zachował się wyraz „mlava” w znaczeniu „wolno płynąca rzeka” (a i w ukraińskim funkcjonuje przymiotnik „mlavyj” „słaby, wątły”) i najprawdopodobniej do niego nawiązuje Mława – nazwa rzeczna i miejscowa. Ten sam rdzeń – dopowiedzmy – występuje w takich słowach, jak „mielizna” czy „mleć”.
Jan Miodek