Moje kresy. Spór o Barbarę Radziwiłłównę. Każda generacja dorzuca nowe fakty i swoje interpretacje

Stanisław S.Nicieja

Od ponad czterech wieków toczy się w Polsce spór o Barbarę Radziwiłłównę (1520-1551). Brały i biorą w nim udział poszczególne pokolenia wybitnych badaczy, uczonych, pisarzy, poetów, malarzy i reżyserów, wśród których można wymienić takie nazwiska jak Jan Matejko, Stanisław Wyspiański, Karol Szajnocha, Paweł Jasienica, Maria Bogucka, Zbigniew Kuchowicz czy Andrzej Nowak. Każda generacja dorzuca nowe fakty i swoje interpretacje.

Rozrzut opinii jest częstokroć krańcowy: od wybitnego historyka związanego z Uniwersytetem Wileńskim – Ludwika Kolankowskiego, który oskarżał Barbarę Radziwiłłównę, iż niczym mityczna Helena trojańska, rozbudzając żądze w młodym królu, przyczyniła się przez swą „wstydliwą francuską chorobę” (syfilis) do wymarcia potężnej dynastii Jagiellonów, po Alojzego Felińskiego, który w słynnym dramacie (nieschodzącym ze scen polskich przez ponad sto lat) przypisał „cnotliwej wojewodzinie” rolę wielkiej patriotki i matki ojczyzny, a wtórujący mu Edward Odyniec porównywał Barbarę Radziwiłłównę do św. Jadwigi, nazywając ją „aniołem czuwającym nad wielką unią polsko-litewską”.

Którzy z piszących o Barbarze Radziwiłłównie byli bliżsi prawdy? Czy ci obwołujący ją polską Messaliną, niepohamowaną w swych „żądzach erotycznych hurysą”, „demonicznie lubieżną kurtyzaną”, czy ci kreujący ją na łagodną, szlachetną, niosącą ukojenie i radość życia młodemu Jagiellonowi i podstępnie otrutą przez żądną władzy, apodyktyczną królową Bonę – jak chcą głównie artyści, a zwłaszcza literaci.

Ogromna literatura na ten temat, nieustannie narastająca od wielu pokoleń, zda się potwierdzać, że monopolu w ocenie Radziwiłłówny nie mają ani panegiryści, ani oszczercy.

Siedemnaście pokoleń Radziwiłłów

Barbara urodziła się w Wilnie około roku 1520 z ojca Litwina – Jerzego Radziwiłła, kasztelana wileńskiego, hetmana wielkiego litewskiego, i matki, Polki – Barbary z Kolów. Nazwisko, które odziedziczyła po ojcu, już wówczas należało do najsławniejszych w Europie. Radziwiłłowie, litewsko-polscy magnaci, swymi koneksjami i bogactwem równali się wówczas z największymi rodami w Europie Środowo-Wschodniej, z czasem nie ustępując nawet panującym Jagiellonom i Hohenzollernom.