Fot. Archiwum Carl Stangen (po prawej) na wycieczce w Egipcie. Lata siedemdziesiąte XIX wieku.
Przed 150 laty urodzony w Głuchołazach urzędnik poczty i początkujący pisarz Carl Stangen założył w Berlinie jedno z pierwszych biur podróży. Jego biuro po przekształceniach stało się początkiem tak znanych firm jak TUI i Lufthansa.
Carl Stangen urodził się w 1833 roku w rodzinie z tradycjami wojskowymi. Jego przodkowie, w tym ojciec, od XVIII wieku służyli w armii pruskiej. Służba wojskowa trwała wtedy 20 lat. Ze względu na odniesione rany ok. 1830 roku ojciec Carla został przeniesiony do Śl ąskiej Kompanii Inwalidów, stacjonującej w Głuchołazach. Kompania pełniła wtedy w mieście rolę straży miejskiej.
Rodzina wynajmowała mieszkanie w centrum Głuchołaz (niem. Ziegenhals). Urodzony w 1833 roku Carl był najmłodszym z rodzeństwa. Jego matka zmarła, gdy miał zaledwie trzy lata. Wychowanie dziecka sprawiało starszemu już ojcu duże problemy. Kiedy Carl miał 10 lat jego rodzina przeniosła się do Bierutowa, a on sam został oddany przez ojca do szkoły kadetów w Saksonii. W miejscowości, gdzie zamieszkał, do dziś znajduje się pamiątkowa tablica i okazjonalny dąb, posadzony w 75. rocznicę urodzin znanego podróżnika. W swoich utworach literackich Carl Stangen wielokrotnie wspominał jednak Głuchołazy jako swoje miasto rodzinne.
Do roku 1868 Carl Stangen związany był ściśle ze Śląskiem, gdzie tworzył swoje pierwsze utwory literackie (zbiór wierszy i dwa zbiory nowel) oraz wydał jeden z pierwszych przewodników turystycznych po górach wałbrzyskich.
Porwał Europę w podróż
Kiedy Carl i jego starszy brat Louis rozpoczęli w roku 1863 we Wrocławiu swoją przygodę z turystyką, Niemcy nie były jeszcze zjednoczonym państwem, a społeczeństwo europejskie czekał dopiero intensywny rozwój związany z awansem społeczno-ekonomicznym mieszczaństwa.
Te zmiany społeczne wspomagane były przez wynalazki techniki takie jak maszyna parowa (kolej, żegluga parowa), która umożliwiła szybszą i bardziej masową podróż. Pierwsze linie kolejowe zaczęły powstawać w latach 40. XIX wieku, a kilka lat wcześniej zaczęły kursować pierwsze statki parowe na Renie.
Dla 30-letniego Carla Stangena, który w młodości i podczas swoich pierwszych lat pracy jako agent pocztowy przemieszczał się wyłącznie dyliżansem, pierwsze linie kolejowe oznaczały olbrzymi potencjał rewolucjonizujący dotychczasowy model podróżowania. Przygotowana przez braci Stangen oferta masowych wycieczek grupowych koleją z Wrocławia do Wiednia, Krakowa, Budapesztu oraz z Berlina do Wrocławia i w Karkonosze spotkała się z dużym odzewem. Tzw. Sonderzüge (specjalnie wynajmowane składy kolejowe) mieściły często 500 i więcej podróżnych, uczestników jednej wycieczki biura Stangen.
W 1863 roku we Wrocławiu powstało świetnie zorganizowane biuro podróży Carl Stangen’s Reisebureau (w 1868 roku przeniesione do Berlina). Ta niezwykle popularna agencja turystyczna oferowała zarówno kolejowe wycieczki regionalne po Europie dla szerszych warstw społeczeństwa mieszczańskiego, jak również luksusowe podróże statkami parowymi – początkowo do krajów Bliskiego Wschodu, a następnie, wytyczając nowe szlaki turystyczne, na niemal wszystkie kontynenty. Od 1878 roku w ofercie znalazły się nawet grupowe podróże dookoła świata. Pierwsza z nich została udokumentowana w książce pt. „Eine Reise um die Erde 1878-1880” (Podróż dookoła świata 1878-1880).
Głuchołazianin Carl Stangen porównywany był z Thomasem Cookiem, z którego firmą konkurował. To Stangen wymyślił wczasy „all inclusive”
Carl Stangen zyskał niezwykłą popularność na kontynencie europejskim i porównywany jest z Brytyjczykiem Thomasem Cookiem, z którego firmą zresztą stale konkurował. Podobnie jak Cook przyczynił się do modernizacji oferty turystycznej, upowszechniając wczasy typu „all inclusive” i podróże grupowe, tworząc system zespolonych biletów kolejowych i na inne środki transportu, umożliwiający podróżnym indywidualne sprawne poruszanie się po Europie i świecie.
Za pośrednictwem własnego wydawnictwa Stangen popularyzował turystykę jako autor i wydawca książek krajoznawczych poświęconych m.in. Syrii, Egiptowi, Palestynie, Skandynawii, Ameryce Północnej i innym miejscom na mapie. Jego biuro w roku 1899 stało się dużym instytutem turystycznym, mieszczącym się w specjalnie wybudowanym „Domu Arabskim” na prestiżowej ulicy Berlina - Friedrichstrasse. Oprócz wcześniejszej oferty agencja obsługiwała kongresy naukowe, wyjazdy na światowe wystawy World’s Fair, na wydarzenia takie jak np. otwarcie Kanału Sueskiego i Kanału Kilońskiego.
Orient dla każdego
W latach 1870-1905 klientów biura podróży Stangen spotkać można było na całym świecie, od Japonii poprzez Azję Południowo-Wschodnią i Centralną, Bliski Wschód, Bałkany, Maroko, aż po koło podbiegunowe w Skandynawii. Szczególne związki łączyły śląskiego obieżyświata również ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej. Powstały tam w 1870 roku park Yellowstone turyści Stangena zwiedzali już krótko po jego utworzeniu, a park Yosemite nawet kilkanaście lat przed oficjalnym otwarciem.
Na przełomie wieków popularność Stangena biła rekordy. Znani malarze portretowali go, a z organizowanych przez Stangena wyjazdów do krajów Orientu przywozili liczne prace artystyczne, co przyczyniło się do powstania berlińskiej szkoły malarstwa orientalnego. Powstawały utwory liryczne na temat podróży „ze Stangenem”, w tym dwa libretta operowe. Przede wszystkim jednak nastąpił proces demokratyzacji turystyki i podróży. Początkowo przede wszystkim mieszczańska klasa średnia, a następnie drobnomieszczanie zaczęli walczyć o prawa do urlopu i partycypować w ofercie turystycznej.
Śląski przedsiębiorca był wielokrotnie nagradzany za swoją działalność, m.in. przez władze Imperium Osmańskiego w podziękowaniu za popularyzację Turcji i Egiptu jako krajów turystycznych. Spotkał się również z uznaniem w ojczyźnie, otrzymując order od cesarza Niemiec - Wilhelma II.
Przywracanie pamięci
Po roku 1945 pamięć o tym pionierze turystyki niemal zanikła w Niemczech. W roku 2013 i kolejnych jego sylwetka została wydobyta na światło dzienne dzięki wspólnym inicjatywom Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie i Instytutu Krajoznawczego im. Leibniza w Lipsku. W latach 2014–2018 przygotowano serię wystaw poświęconych Stangenowi, PWSZ w Nysie wraz z partnerami organizowała wykłady i prelekcje o podróżniku. Ukazały się też pierwsze teksty publicystyczne w lokalnej prasie na Śląsku, jak również w niemieckich i polskich czasopismach specjalistycznych. W rekonstrukcję spuścizny pisarza i przedsiębiorcy włączył się także jego potomek – Karl-Ernst Stangen z Bad Honnef w Niemczech.
W roku 2017 wydana została obszerna niemieckojęzyczna pozycja książkowa „Carl Stangen – Tourismuspionier und Schriftsteller. Der deutsche Thomas Cook” (red.: autor – Alina Dittmann) opublikowana przez wydawnictwo Peter Lang. Publikacja wyróżniona została w październiku bieżącego roku przez Marszałka i Zarząd Województwa Opolskiego, co niewątpliwie bardzo przyczyni się do dalszej promocji sylwetki Carla Stangena i jego rodzinnego miasta – Głuchołaz. Planowana jest również pozycja polskojęzyczna na temat europejskiego „giganta turystyki”, która ukaże się w roku 2019.
Postać Carla Stangena, tak istotna dla ukształtowania się masowej turystyki w Europie, powinna na stałe zagościć w panteonie zasłużonych Ślązaków, a posiadające tradycje turystyczne miasto Głuchołazy, z którego śląski Thomas Cook pochodzi, z pewnością utworzy stosowne miejsce pamięci, przypominające o zasłużonym pionierze ruchu turystycznego.
Dr Alina Dittmann jest wykładowcą na specjalności filologia germańska, nauczycielem języka niemieckiego i angielskiego oraz tłumaczem przysięgłym. Zajmuje się m.in. literaturą i kulturą Śląska. Najbliższy wykład poświęcony Carlowi Stangenowi odbędzie się w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie 17.11.2018 o godz. 14 w Regionalnym Centrum Transferu Wiedzy i Technologii Innowacyjnych PWSZ w Nysie, ul. Obrońców Tobruku 5.